ΣΑΡΑΝΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΑΝ.ΘΡΑΚΗ

Ή πόλις τών Σαράντα Εκκλησιών κείται εις τους πρόποδας τού Μι­κρού Αίμου (Οροσειρά Στράντζας) καί απέχει περί τις δώδεκα (12) ώ­ρες απ' τό Σαμμάκοβο. Άπό τήν Κωνσταντινούπολιν απέχει (34) ώρας προς Ν. Α., από τήν Άδριανούπολι προς Δ. ώρ. 10, Άπό τά σύνορα τής Ανατ. Ρωμυλίας προς Β. ώρας 8, από τήν Μαύρη Θάλασσα ώρες 10, καί από τήν Προποντίδα ώρες 18. Πότε κτίσθηκε, καί υπό ποίου, αγνοείται. Φαίνεται ο­τι υπήρξε αρχικώς μικρά πολίχνη, χωρίς τίποτε τό σημαντικόν καί άξιον λό­γου ώστε ν' απασχολήση τήν ίστορίαν. Ό Σκαρλάτος Βυζάντιος (1797 -1878) στον Γεωγραφικό Πίνακα, ό οποίος έπεσυνάφθη είς τό τέλος τού Άπλοελληνικού Λεξικού του, λέγει οτι, παλαιότερα ή πόλις ώνομάζετο «Καρποδαίμων». Αυτό τό συμπεραίνει ύ Βυζάντιος από τά Γεωγραφικά τού Πτολεμαίου Κλαυδίου (150 μ. Χ.) όστις αναφέρει τό ονομά Καρπούδαιμον (τό). Μάλλον έκεΐ κοντά πρέπει νά εκείτο αυτή ή πόλις εις τήν αρχαιότητα. Τό ίδιο ονομά έχει κι' ό χάρτης τοΰ Ρήγα Φερραίου, ή Βελενστινλή. Είς τό «Όδοιπορικόν» τού Αντωνίου (Δ' αιών μ. Χ.) αναφέρεται τό Ονομά Ταρπόδιζος, ο δε Χάμμερ (1774 — 1856) είς τήν Ίστορίαν τής Τουρκικής Αύτοκρατορίας, λέγει οτι τό παλαιόν άύτής ονομά ήτο Ηράκλεια.

Τό πιο πιθα­νόν είναι τό πρώτον. Πώς τό άρχαϊον όνομα μετετράπη είς Σαράντα Εκ­κλησίας, είναι δύσκολο νά ποΰμε μετά βεβαιότητος. Τό πιθανώτερο είναι αυ­τό που αναφέρει ή παράδοσις. "Οταν κατέκτησαν τήν πόλιν οί Τοΰρκοι τω 1360

μ. χ. έπι Σουλτάνου Μουράτ τοΰ Α', ό οποίος ανέθεσε τήν άλωσίν της είς τόν Χιζίρ Μπέη (υίόν τοΰ άρνησιθρήσκου Μιχάλ Μπέη, συμπολεμιστοΰ τοΰ Σουλτάν Όσμάν τοΰ Α') προς τό νότιον μέρος καί έπι τής πεδιάδος υπήρχε κάποια εκκλησία (τουρκιστί Κλίσε). Είπαν λοιπόν τήν πολί­χνη Κίρ Κλισέ δηλαδή εξοχική Εκκλησία. Έκ τής παραφθοράς τής λέξεως Κίρ σέ Κίρκ, πού σημαίνει σαράντα (40), μετετράπη είς Σαράντα Εκκλη­σίες (Κίρκ- Κλισέ). Στην πραγματικότητα οΰτε τόσες εκκλησίες υπήρξαν ποτέ μήτε καί τό εκκλησάκι τής εξοχής σώζεται έκτος άπ' τήν τοποθεσία, οπου υπάρχουν πολλά αρχαία μνημεία καί ερείπια, καί ή οποία λέγεται ακό­μη καί σήμερον Κλίσετζικ - γιολοΰ (δρόμος τής έκκλησούλας). Κατ' αρχάς ή πόλις ήτο μικρά σέ πληθυσμό, συν τω χρόνω ομως ηΰξήθη ό αριθμός, ιδίως έπι Σουλτάν Μουράτ τοΰ Α' (1372), οπότε ήλθαν καί συγκατοίκησαν πολ­λοί Τοΰρκοι. Τω 1674 ό Σουλτάνος Μεχμέτ ό Δ', μετέφερε καί εγκατέστησε στην πόλι αυτή τους Εβραίους τής επαρχίας Καμενίτσης, τής ευρισκομένης πέραν τοΰ Δουνάβεως καί τοΰ όρους Αίμου. Επίσης εγκατέστησε στην επαρ­χία Σαράντα Εκκλησιών δυο χιλιάδες Σπαχήδες τους οποίους μετέφερε από τό "Ακκερμαν, τά Κίλλια καί τό Βεντέρ τής Βεσσαραβίας. Περί τά τέλη τοΰ δεκάτου ογδόου (ΙΗ') αιώνος ηΰξησεν ό πληθυσμός ακόμη περισσότε-ρον ένεκα τών συνεχών επιδρομών ληστών καί ληστρικών συμμοριών, όπως τών Κιρτζαλήδων, τών Ντελιμπάσιδων, τοΰ Καρά Φεϊζή, τών Γενιτσάρων, τών Μπαλτατζήδων, τών Μποσταντλήδων καί αλλων. Οί κάτοικοι τών γύρω χωρίων άφηναν τόν τόπο τους καί έγκαθίσταντο στίς Σαράντα Εκκλησιές, οπου υπήρχε σχετική ασφάλεια.

Έπι Τουρκοκρατίας καί εντεύθεν ήτο ή πρω­τεύουσα τής ομωνύμου επαρχίας, κατόπιν Νομοΰ (μουτεσαριφλίκι). Αριθ­μούσε περί τάς 20.000 κατοίκους, έκ τών όποιων 12.000 ήσαν "Ελληνες, οί δέ υπόλοιποι ήσαν Τοΰρκοι, Βούλγαροι, καί ολίγοι Εβραίοι. Ητο έδρα Δι­οικήσεως καί Μεραρχίας Στράτου καί συνεδέετο σιδηροδρομικώς μέ τήν κυρία σιδηροδρομ. γραμμή Κων/πόλεως — Άδριανουπόλεως (σύνδεσμος Βαβαεσκή — 'Αλπουλοΰ).

"Ενεκα τής φυσικής καλλονής της είναι μία εκ τών ωραιό­τερων πόλεων τοΰ βορείου τμήματος τής Ανατολικής Θράκης. Διασχίζεται ύ­πό ενός χειμάρρου καί χωρίζεται σέ δύο υψώματα οπου υπήρχαν οί σπουδαι­ότερες ελληνικές συνοικίες της, όπως ή συνοικία τής Μητροπόλεως, τών Σαράντα Μαρτυρούν, Καρά - μουρά κ.α. Ή θέα είναι μαγευτική από τά υψώ­ματα αυτά, οπου βλέπει κανείς ολη τήν κατάφυτη πεδιάδα, καθώς καί τά δάση τών οπωροφόρων δένδρων, τά όποια ευχαριστούν καί ζωογονούν τους κατοίκους της.

Τήν περιφέρειαν τής πόλεος θά ημπορούσε κανείς νά διατρέξη είς διάστημα μιας περίπου ώρας. Οί κάτοικοι της ήσχολοΰντο μέ τήν γεωργία καί τήν αμπελουργία, οί περισσότεροι. Ή αστική τάξις ήσχολεϊτο κυρίως μέ τό εμπόριο τήν βιομηχανία (Εργοστάσια αλεύρων καί ποτοποι­ίας, Ιδίως οΰζου καί κονιάκ) καί σ' άλλα διάφορα αστικά επαγγέλματα (ίατροί, φαρμακοποιοί, δικηγόροι κ.λ.π.) Είχε είς έπίζηλον βαθμών άνεπτυγμένη τήν παιδεία της, μέ χίλιους καί πλέον μαθητάς, τελευταία δέ καί πλήρες Γυμνάσιον. Ήτο καί έδρα Μητροπολίτου. Ή πρώτη συστηματική «Έλληναηκή Σχολή» τών Σαράντα Εκκλησιών χρονολογείται άπό τοΰ 1833 καί σ' αύτη έδίδαξαν καί τήν διεύθυναν άνδρες ποΰ έγιναν κατόπιν Πανελλήνιοι, όπως ό Άδριανουπολίτης Δημ. Χαριτίονίδης (1838 — 45) ο μετέπειτα Οι­κουμενικός Πατριάρχης , γνωστός μέ το ονομά Διονύσιος ο Ε' (188 7 -— 91), αυτός ποΰ διέταξε το κλείσιμο τών Εκκλησιών (Όκτ. 24 Δεκ. 1890) έξ αιτίας του έκινδύνευσαν τότε τά προνόμια τοΰ υποδούλου Γένους (τών ρα­γιάδων). Επίσης τήν Σχολήν διηύθυνε (1846 — 48) ό 'Ιεροδ. "Ανθιμος έκ Σαράντα Εκκλησιών, Βούλγαρος τήν καταγωγή, ποΰ τον έσπούδασε ή Έλ. Κοινότης είς τήν Θεολογ. Σχολήν τής Χάλκης, κατόπιν δέ, όταν έγινε Μη­τροπολίτης Πρεσλάβας και μετά Βιδύνης, άπεσκίρτησε άπό τήν Ελληνική Όρθοδοξία, έκήρυξε το σχίσμα καί έγινε καί Α' "Εξαρχος τών Βουλγάρων (1872). Διευθυντής τής Σχολής υπήρξε καί ό πολύς Μελισσηνός Χριστοδούλου (1878 — 80) Σαμμακοβίτης τήν καταγωγή έκ μητρός (το γένος Μπαμπάκογλου), άριστος νομικός, πού συνέγραψε καί τό περίφημο σύγγραμμα «Τά κωλύματα τοΰ γάμου» καί πολλά άλλα περί Θράκης καί Σαράντα Εκ­κλησιών, κατόπιν Επίσκοπος Παμφίλου (Ταταΰλα Κων/πόλεως) καί τελευ­ταία Μητροπολίτης Μαρωνείας καί Θάσου (1*1920). Ό Σταμάτιος Ψάλτης (1869 — 1926) Σαρανταεκκλησιώτης ό διαπρεπής γλωσσολόγος καί συγγρα­φεύς Καθηγητής (πού σάν άλλος Γεώργιος Βιζυηνός πρόωρα κατέληξε καί αυτός είς τό ψυχιατρεΐον τοΰ Δαφνιού). Έπι τών ημερών τοΰ Ψάλτη ή Α­στική Σχολή τών Σαράντα Εκκλησιών προήχθη είς τέλειον Ήμιγυμνάσιον (1900) διά ν' άποβή καί πλήρες Γυμνάσιον αμέσως μετά τήν Ελληνική Κα­τοχή (1920) μέ πρώτον Γυμνασιάρχην τόν διαπρεπή φιλόλογον καί Παιδα­γωγό έκ Κρήτης Γ. Ζομπανάκην (κατόπιν Έκπαιδ. Σύμβουλο τοΰ 'Ιπουρ-γειου Παιδείας είς Αθήνας) καί πρώτον φιλόλογον καθηγητήν τοΰ Γυμνα­σίου, τόν νεαρό τότε καί σεβαστό σήμερα Καθηγητή τών Έλλην. Γραμμάτων εις το Εθν. Πανεπιστήμιο Κωνσταντϊνον Βουρβέρην.

Ώς απλοΰς διδάσκα­λος έδίδαξε επίσης (1891) Ο νεαρός τότε Κοσμάς Μυρτίλος Αποστολίδης, ό Φιλλιππουπολίτης, ό κατόπιν ιστορικός τοΰ Θρακικού Ελληνισμού καί συγγραφεύς τής Ιστορίας τής Φιλιππουπόλεως. Επίσης ο εθνικός μετέπειτα διδάσκαλος Ιωάννης Μαγκριώτης (+ 1944), ό έκ Σαράντα Εκ­κλησιών Άθ. Χηνόπουλος, τής Μεγάλης τοΰ Γένους Σχολής καί ό κατό­πιν έθνομάρτυς έκ Σκοποΰ Σϊμος Σιμόπουλος κ.α.

Τήν μεγάλην πρόοδονκαί τήν άνθηροτάτην άκμήν τής πόλεως τών Σαράντα Εκκλησιών μαρτυρούν καί τά πολλά καί περίφημα Σοματεϊα της, εκπαιδευτικά, φιλανθρωπικά, α­θλητικά, καλλιτεχνικά κ.λ.π, κατά ένορίαν καί όνομασίαν τών συνοικιακών εκκλησιών: Κοίμησις τής Θεοτόκου (Παναγία τής Μητροπόλεως), τών Σα­ράντα Μαρτύρων, τών Άγιων Πάντων καί τοΰ Τιμίου Προδρόμου ("Αγι --Γιάννη), μέ τά ομώνυμα ενοριακά σχολεία αρρένων καί θηλέων χωριστά, μέ τό Κεντρικό Παρθεναγωγείο, καί έπι κεφαλής, ολων τόν Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο (έτος ιδρύσεως 1805), μέ τήν Φιλεκπαιδ. Αδελφότητα «Ελπίδα», τών Άγιων Πάντων (1872), τήν Άγαθοποιόν Αδελφότητα «Ειρήνη», τών Σαράντα Μαρτύρων (1871), τήν φιλόπτωχο Αδελφότητα ^Ομόνοια» (1870), τής όποιας σκοπός οπως έλεγε τό καταστατικον της (αρθρ. 1) ήτο ή κατά τό ενόν περιποίησις καί περίθαλψης τών πενήτων καί άσθενούντων ενδεών ανεξαρτήτως φυλής καί θρησκείας, καί ή ύποστήριξις παίδων φιλο­μαθών αμφοτέρων τών φύλων, καί τό μεταγενέστερον Σωματεΐον «Αγάπη» τής ενορίας τοΰ Τιμίου Προδρόμου . Πρώτον μεταξύ τών καλλιτεχνι­κών καί γενικώς τών μορφωτικών Σωματείων ήρχετο ό Μουσικός "Ομιλος «Αρίων» ή χαρά καί τό καύχημα τών Σαρανταεκκλησιωτών, αυτός είχε καί τήν πρωτοβουλίαν κάθε φορά διά τάς θεατρικάς παραστάσεις πού αποτελού­σαν κοινωνικόν γεγονός, αλλά καί έτροφοδοτοϋσαν μέ τάς γενναίας εισπρά­ξεις των τους εκπαιδευτικούς καί φιλανθρωπικούς σκοπούς τής Κοινότητος. Τό μεγαλοπρεπέστατο Κεντρικόν Σχολεϊον (Γυμνάσιον) κτισμένο (1910;) στό κεντρικώτερο καί περιφανέστερο σημείο τής πόλεως, μέσα στή μεγάλη πλατεία της, σάν ενα υπέροχο πνευματικό φρούριο, έδέσποζε επάνω σ' ολη τήν περιοχή, μέ πλαίσιο προς Βορράν τάς τελευταίας πυκνάς διακλαδώσεις τών βουνών τής Στράντζας (Μικρ. Αίμος) καί προς Νότον καί Ανατολάς τόν άπέραντον καί κατάσπαρτον Θρακικόν κάμπον προς Λουλέ Μπουργάζ καί Ραιδεστόν. Τό 1912 πλησίον τών Σαράντα Εκκλησιών έγινε ή μεγάλη μάχη μεταξύ Τούρκων καί Βουλγάρων (9 — 11ης Όκτωβρίου). Μετά τήν κατάληψίν της ύπό τών Βουλγάρων μετωνομάσθη ύπ' αυτών δι' ολίγον διά­στημα είς «'Λόζενγκραδ (Άμπελούπολις) ένεκα τών άφθόν«) αμπελώνων της. Ή θέσις της υπήρξε πάντα σπουδαίας στρατιωτικής σημασίας. Οί κά­τοικοι της έξεπατρίσθησαν τω 1922 καί μαζί μέ τους άλλους "Ελληνας τής Θράκης κατέφυγαν στην Ελλάδα. "Ενα μεγάλο μέρος εξ αυτών, άστικόν κυ­ρίως, μαζί μέ άλλους πρόσφυγας προερχομένους άπό τάς παλαιάς γειτονικάς Κοινότητας Σκοποΰ Γέννας, Βιζύης, Λουλέ — Μπουργάζ, Σκεπαστού κ.α. ίδρυσαν καί απετέλεσαν τόν σημερινόν ωραίο συνοικισμό τής Θεσ)νίκης «Συνοικισμός Σαράντα Εκκλησιών» πού άπό τά ύψώματά του δεσπόζει ο­λοκλήρου τοΰ Θερμαϊκού κόλπου, καί ο όποιος διακρίνεται διά τήν καλαισθη­σία του καί τήν προοδευτικότητα του (λαμπρόν Δημοτ. Σχολεϊον, Σύλλογος Γονέων καί Κηδεμόνων o Καρποδαίμων» Θρακική Εστία, κ.λ.π.)

Τό Σαμμάκοβο είχε πολλάς σχέσεις μέ την έδρα τής Διοικήσεως όντας αύτό Υποδιοίκησις τοΰ Νομοΰ Σαράντα Εκκλησιών (Καϊμακαρλίκ)· Έξ άλλου άπ' τις Σαράντα Εκκλησιές έπρομηθεύοντο οί έμποροι τοΰ τόπου μας τά εμπορεύμα­τα τους, διότι ή Ραιδεστός, ή σημαντική, αύτη εμπορική πόλις τής Άνατολ. Θράκης έπεφτε πολύ μακρυά καί δέν συνέφερε νά μεταφέρη κανείς άπό κεί οτι χρειαζόταν το μαγαζί του. Μετά τήν Άδριανούπολι ή Ραιδεστός, αί Σα­ράντα Εκκλησίαι κ.λ.π, ήσαν τά σπουδαίοτερα πολιτιστικά κέντρα τοΰ Ελ­ληνισμού τής Ανατ. Θράκης.